16 Mayıs 2009 Cumartesi

ANADOLUDAN BALKANLARA


BALKAN kelimesi Türkçe olup ”dağ”, sarp dağ” veya “sık ormanla kaplı sıradağ” anlamına gelmektedir. Balkan kelimesi hem bir yarımadanın hem de Bulgaristan’ı ortadan bölen dağların. adı olmuştur. Balkan yarımadası’nın kuzey sınırı kesin olarak tespit edilemediğinden farklı yüzölçümleri bulunmaktadır. Bununla ilgili olarak çeşitli ansiklopedilerde şu bilgiler yer almaktadır. 505.000 km 620.000 km2, 788.000 km ve 1000.000km kadar.
Balkan Yarımadası’nın en eski toplumları arasında Yunanlılar ve Arnavutlar yer almıştır. Daha sonra ise, Romenlerin kökenleri olan Daçyalılar ve Slavlar gelmektedir.
Türklerin Balkan Yarımadası’nda ve dolayısıyla Avrupa kıtasında görülmeleri ve bölgeye yerleşmeleri IV. YY. sonlarında başlamıştır. Atalarımızın Balkan Yarımadası’na geçişleri ve yerleşmeleri iki ayrı dönemde ve iki ayrı yoldan olmuştur. Birinci dönemde gelenler Şamanist Türkler olup Karadeniz’in kuzeyinden geçerek Tuna Boyları’na yerleşmişlerdir. Daha sonra ise iç bölgelere yayılmışlardır. Şamanist Türklerin IV. YY. sonlarından itibaren Avrupa’nın Doğusuna ve Güneydoğusuna göç etmeleri Ortaçağ Avrupa’sının tarihini önemli ölçüde etkilemiş ve değiştirmiştir.
İlk dönemde Balkan Yarımadası’na gelmiş olan Şaman Türkleri olarak Hunlar ol muştur. 375 Yılından itibaren Balkanlar’da ve Avrupa’da görülen Hunlar’ın büyük bö lümü bugünkü Macaristan ve Kuzey Balkanlar’a yerleşmişlerdir. Bununla birlikte Hunlar meşhur hükümdarları Attila ve kardeşi Bleda’nın faaliyetleri ile Avrupa içlerine kadar ilerlemişlerdir. Attila (ölm. 453) komutasındaki Hun ordusu Fransa ve İtalya’da faaliyette bulunmuştur. Büyük kavimler göçü sırasında bölgeye gelmiş olan Hunlar, Avrupa Hun imparatorluğu’nu kurarak, Batı ve Doğu Roma imparatorlukların’ paniğe düşürmüşlerdir. Bir suikast sonucu ölen Attila’ya Hıristiyanlarca, “Tanrının Kırbacı” tabiri kullanılmıştır.
Hunlardan sonra Balkanlar’a gelen ikinci Türk kavmi AVARLAR olmuştur. Avarlar burada 558 - 835 yılları arasında bir devlet kurarak etkili olmuşlardır. “Saç ören Türk kavmi” olarak isimlendirilen Avarlar 619 ve 626 yıllarında Doğu Roma (Bizans) İmparatorluğu’nun başkenti olan İstanbul’u bir süre kuşatmışlardır, Bir müddet sonra Bizans Avarlar’la yakın ilişkiye girmiştir. Bunu en iyi şekilde değerlendiren Bizans İmparatorluğu, Avarlar’ı kendi düşmanlarına karşı savaşmalarını sağlamıştır. 796 yılından itibaren Hıristiyanlığı kabul eden Avarlar zamanla slavlaşarak tarih sahne sinden çekilmeye yüz tutmuşlardır. Bu arada Adriyatik kıyısında olanNavarin şehrinin adının Avar dilinden geldiği araştırmalar sonucu ortaya çıkmıştır.
Türk kavimlerinden olan Macarlar, IX. YY.da bugün bulundukları bölgeye yerleşmişlerdir. X. YY.da bir Macar devleti kurmuşlar ve çeşitli bölgelere akınlarda bulunmuşlardır. Slavlara karışmamış olan Macarlar, Hıristiyanlığın Katolik mezhebine bağlanarak Roma kültürü içine girmişlerdir. Bulgar Türkleri ise 680 yıllarına doğru Karadeniz’in kuzeyinden inerek bugün bulundukları topraklara gelmişlerdir. Bulgar kabileleri Avarlar ile birlikte (626) İstanbul u ele geçirmeye çalışmışlardır. Hükümdarları Asparuh komutasında Tuna’yı aşan Bulgarlar (679) burada bir devlet kurmuşlardır. Bulgar Kralı Boris zamanında (864) resmen Hıristiyanlığı kabul etmişlerdir. Bu din değiştirme sonrasında Bulgarlar’ın Slavlar’la kaynaşmaları hızlanmıştır. Bulgar devletinin kurulmasından sonra Bulgarlar Balkanlar’da Bizans’ın aleyhine topraklarını geliştirmişlerdir. X. YY. başında Edirne’yi iki defa ele geçiren Bulgarlar, Istanbul’u da tehdit etmişlerdir. Bulgar Devleti, 972 yılında Bizans saldırıları sonucu yıkılmıştır, Fakat Bizans’ın Bulgaristan’daki hakimiyeti ancak 1186 yılına kadar devam edebilmiştir.
6. ve 7. YY. ise Balkanlara Peçenek, Kuman (Kıpçak) ve Uz Türkleri göç ederek yerleşmişlerdir. 1020 yılından itibaren Tuna’yı aşarak güneye inmeye başlamış olan Peçenekler, Bizans İmparatorluğu ile mücadeleye başlamışlardır. Bizans İmparatorluğu bu tarihten önce yani Peçenekler’le komşu olmadan önce, onları Bulgarlara, Ruslara ve Macarlara karşı kullanmışlardı. 1053 yılında Bizans ordusunu yenmiş olan Peçenekler, Selanik ve Mora’ya kadar olan bölgeyi kontrolleri altına almışlardı. 1087 yılında Edirne’yi de kuşatmış olan Peçenekler’in bir kısmı Bulgaristan’a yerleşmiş, bir kısmı da Macaristan’a gitmiştir. 1078 yılında kurulmuş olan “Peçenek-Kuman Federatif Birliği” 1091 yılında dağılmıştır. Peçenekler Bisans’ın emrinde Anadolu’ya sevk edilerek Selçuklulara karşı savaştırılmışlardır.
10. YY. ortalarından itibaren (1048) Uzlar, (Oğuzlar) Balkanlar’a göç etmeye başlamışlardır. 1064 yılında Tuna’yı aşarak bölgeye gelen Uz’lar, uzun süre Peçe-nekler ve Bizanslılar ile mücadele etmelerine rağmen önemli bir başarı elde edeme-mişlerdir. Uz’lar bir süre sonra Bizans’ın hakimiyeti altına girdiler. Balkanlar’a gelen son Şamanist Türkler ise Kumanlar (Kıpçaklar) olmuştur. Müslüman yazarlarca “Kıpçak”, Avrupalılarca genellikle Kuman (Sarışın) olarak adlandırılan bu Türk kavimleri XI YY. başlarından itibaren Balkanlar’a göç etmişlerdir. Kuman ve Kıpçaklar, gerçekte sonradan birbirleriyle kaynaşan iki ayrı Türk boylarıdır. Kumanlar, 1050 yıllarına doğru Doğu Avrupa’ya yerleşmişlerdir. Rus Kroniklerinde “Ovalı” anlamına gelen bir lakapla anılan Kumanlar zamanla Oğuz ve Peçeneklerle de kaynaşmışlardır. XIII. YY’daki Moğol istilasından sonra bazı Kıpçak gurupları Macaristan, Bulgaristan, Rusya, Gürcistan ve hatta Suriye ve Mısır’a kadar yayılmışlardır. Makedonya ve Bulgaristan’ın dağlık kesimlerinde kalmış olan Kuman-lar, Osmanlıların Balkanlar’a hakim olmasından sonra Osmanlı Türkleri ile kaynaşmışlardır. Romanya, Macaristan, Avusturya ve Çekoslovakya’ya göç etmiş olan Kıpçaklar, Şamanizm’den çıkarak Hıristiyan olmuşlardır. Kumanlar’ın bir kısmı Bizans İmparatorluğu’nun izni ile VARDAR Nehri boyunca yerleşmeye başladılar. Ortodoks mezhebine girmiş olan bu Kuman Türkleri savaşçı ve göçebe adetlerini ve geleneklerini bırakmadılar. Bizanslılar bunlara VARDARYALI yani (VARDARLILAR) diyorlardı. Bizans Sarayı muhafız birlikleri de bu Ege Makedonyası Türklerinden meydana getiriliyordu. Dağlık bölgelerde yaşayan bir kısım Kumanlar ise, Osmanlı Türkleri’nin Rumeli’ye geçişlerine kadar Şamanist olarak kalmışlardır.
Şamanist Türk kavimlerinin Avrupa ve Balkanlar’a doğru 375 yılında başlayan güçleri ve yerleşimleri 1200’hi yıllardan itibaren sona ermiştir. Fakat bundan sonra yeni bir dönem de başlamak üzeredir. Bu yeni ve ikinci dönem, Müslüman Türkler’in Balkanlar’a göç ederek yerleşme süreci olmuştur. XIll. YY’da Selçuklu Türklerinden ve HORASAN ERENLERİ’nden olan SARI SALTUK, bir kısım Türkmen aşiretleriyle birlikte Balkanlar’a göç ederek Dobruca ve çevresine (Romanya) yerleşmiştir.

Xlll. yüzyılda Selçuklu Türkleri’nden ve Horosan Erenlerinden olan Sa Saltuk bir takım Türkmen aşiretiyle birlikte Balkanlar’a göç ederek Dobruca ve çevresine (Romanya) yerleşmiştir. Ayrıca Izmir ve çevresinde kurulmuş olan Aydınoğulları’ndan (1308-1425) Gazi Umur Bey Yunanistan’a, Trakya’ya çeşitli seferler yapmıştır. Gazi Umur Bey bir ara Peçeneklerle de anlaşarak Bizans’a karşı başarılı seferler düzenlemiştir.
Türklerin Balkanlar’da ve Avrupa’da etkili oldukları ikinci dönem 1353 yılında başlamıştır. 1353 yılında Müslüman Türkler, Osmanlı Şehzadesi Süleyman Paşa’nın (ölm.1359) Anadolu’dan Rume li’ye geçmişlerdir. Osmanlı ordusu Balkanlar’a geçmiş oldukları Gelibolu’yu feth ederek daha içlere doğru fetihler gerçekleştirmişlerdir. Küçük bir uç beyliği olarak Bizans’ın sınırında kurulmuş olan Osmanlı Beyliği’nin yapmış olduğu fetihler sonucunda, Anadolu’dan getirilen Yürükler Gelibolu’ya ve daha sonraları ise tüm Rumeii’ye yerleştirilmeye başlanmıştır.
1363 yılında Edirne’nin 1364 yılında ise Filibe’nin Türklerin eline geçmesi Av rupa’da bir Haçlı Ordusunun hazırlanmasına neden olmuştur. Edirne’nin 1. Murat (ölm.1389) tarafından başkent yapılmasından sonra, Balkan Yarımadasının sistematik bir şekilde feth etme imkanı elde edilmiş olundu. Bundan sonra 1. Murat Rumeli beylerbeyi Hayrettin Paşa’yı ve Gazi Evrenos Bey’i Batı Makedonya’ya sefer yapmakla görevlendirmiştir. 1389 Kosova zaferinden sonra Yıldırım Beyazıt (ölm.1402) zamanında tüm Makedonya Osmanlı-Türk hakimiyetine girmiş oldu,
Osmanlı Devleti 1402-1413 yılları arasındaki Fetret Dönemi’nde yani Timur yenil gisinden sonra Balkanlar’daki faaliyet ve fetihlerini en aza indirgemek zorunda kalmıştır. Çünkü Yıldırım Beyazıt’ın şehzadeleri tahta çıkmak için birbirleriyle uzun yıllar mücadele etmişlerdir.Bu arada Osmanlı Devleti Anadolu’da büyük oranda toprak kaybına uğramıştır. Buna mukabil Balkanlar’daki toprak kaybı daha az olmustur. Balkanlar’daki Türk fetihleri II. Murat (ölm. 1451) zamanında yeniden başlamıştır. 1430 yılında Selanik tekrar Osmanlı sınırları içerisine katılmıştır. Müslüman Türkler’in Makedonya     ve Balkanlar’da genişlemelerine karşı Katolik Kilisesi’nin başı Roma’daki Papa’nın da teşvik ve yardımları sonucu, 1364-1371- 1389-1444-1448 yıllarında beş ayrı Haçlı Seferleri düzenlenmiştir. Bu Haçlı Ordularıyla yapılan savaşlarıysa Osmanlılar kazanmıştır. Bu zaferlerin kazanılmasıysa Makedonya’nın kesin olarak Türklerin hakimiyeti altında kalmasını sağlamıştır. Makedonya ve Balkanlarda Türklerin fetihlerini kolaylaştıran dini, ekonomik, politik ve askeri sebepler vardı. Özellikle Türklerin bölgede yaşayan insanlara dini ve kültürel serbestlik ve özgürlük vermesi en önemli kolaylaştırıcı unsur olmuştur

1. malazgirt savaşı (1071) sonrasında türkmen göcü ile selçuklular ve danişmentliler tarafından yapılan fetihler
(1-15) nevşehir (1072), ankara (1073), kırıkkale (1073), çorum (1074), kayseri (1074), amasya (1075), niğde (1076), yozgat (1077), sivas (1080), aksaray (1080), çankırı (1082), konya (1084), tokat (1097), kırşehir (1120), karaman (1165)

2. malazgirt savaşı sonrasında fethedilmesine rağmen haçlı seferleri sonunda bizans'ın eline geçen ama özellikle miryakefalon savaşı (1176) sonunda yeniden ve kalıcı olarak fethedilen iller veya ilk kez fethedilen kıyı illeri
(16-27) uşak (1176), afyon (1176), eskişehir (1196), karabük (1196), bolu (1197), ısparta (1203), burdur (1204), denizli (1206), antalya (1207), kastamonu (1213), sinop (1214), kütahya (1233)

3. moğol istilası sonrasında yeni türkmen göcüyle birlikte özellikle bapheus / koyunhisar savaşı (1302) sonrasında fethedilen batı ve karadeniz illeri
(28-43) aydın (1282), bilecik (1299), sakarya (1299), yalova (1302), düzce (1323), bursa (1326), kocaeli (1337), balıkesir (1339), çanakkale (1356), bartın (1359), tekirdağ (1367), kırklareli (1368), edirne (1369), manisa (1391), izmir (1403), samsun (1416)

4. fatih sultan mehmet'in istanbul'un fethi (1453) sonrasında hristiyan devletlerden ve otlukbeli savaşı (1473) sonucunda akkoyunlu devletinden aldığı iller
(44-52) istanbul (1453), zonguldak (1460), trabzon (1461), giresun (1461), ordu (1461), rize (1470), bingöl (1473), tunceli (1473), gümüşhane (1473)

5. yavuz sultan selim'in iran seferinde kazandığı çaldıran savaşı (1514) ve mısır seferi öncesinde kazandığı turnadağı savaşı (1515) ve mısır'ın fethini sağlayan mercidabık savaşı (1516) ve ridaniye savaşı (1517) ile fethettiği iller
(53-60) elazığ (1514), erzincan (1514), erzurum (1514), muş (1514), siirt (1514), bayburt (1514), batman (1514), ağrı (1514)
(61-74) diyarbakır (1515), kahramanmaraş (1515), bitlis (1515), malatya (1516), adıyaman (1516), mersin (1516), hatay (1516), şanlıurfa (1516), gaziantep (1516), kilis (1516), mardin (1516), şırnak (1516), adana (1517), osmaniye (1517)

6. kanuni sultan süleyman'ın rodos'un fethi (1522) ile ve iran'dan özellikle osmanlı- iran savaşı (1548-1549) sonucunda aldığı iller
(75-80) muğla (1522), kars (1535), van (1548), hakkari (1548), artvin (1551), ardahan (1555)

7. kurtuluş savaşı sırasında büyük millet meclisi hükümeti ordusunun türk-ermeni savaşını kazanılmasıyla alınan il
(81) ığdır (1920)

notlar
0. bir ilde kalıcı olarak türkiye devleti'nin hakim olması ile kısa süreli yabancı devlet işgalleri dışında yörenin türkiye'de kurulmuş devletlerin sınırları içinde bulunmasını kastediyorum. almanların, rusların, ermenilerin, ingilizlerin ve diğer milletlerin kısa süreli olarak bazı illeri işgal etmesi bu liste kapsamında kalıcı hakimiyeti bozmuş sayılmadı.
1. türkiye devleti anadolu'ya başlayan türk göcünün malazgirt savaşı sonrasında bizans veya doğu roma devleti'nin zayıflamasıyla birlikte hız kazanmasıyla kuruldu. türk göcü sonunda buraya türkiye dendi. türkiye ilk devletler ilk dönem anadolu beylikleri idi. bunların en güçlüsü olan anadolu veya türkiye selçukluları devleti büyük selçuklu devleti'nden bağımsız hareket etmiştir. başlangıçta anadolu'nun büyük kısmında egemen olmuşken zamanla iç kesimlere çekilmiştir. bu illerden çorum, kayseri, kırşehir, sivas, tokat başta danişmendliler denetimindeydi.
2. iç kesimlere çekilen anadolu selçuklu devleti sonraki yüzyılda bizans'ı gerileterek kıyılara doğru ilerleme gösterirken bazı illeri ikinci veya üçüncü kez fethetmiştir. bu son fetihler kalıcı fetih sayılmıştır çünkü sonrasında bizans bu illeri geri alamamıştır. karabük bir köydü, sanıyorum bu nedenle baktığım kaynaklarda fetih tarihi geçmiyor, onun yerine ilçesi safranbolu'nun fetih tarihi yazıldı.
3. moğol istilası sonucunda devlet bağımsızlığını kaybeder ve yeni türk göcüyle yeni türkmen devletleri anadolu'da kurulur. devlet toprak kaybetmemiş, aksine bütünüyle başka bir devletin sömürgesi olduğu için iller elden çıkmış sayılmamıştır. bu kaos döneminden kurulan ikinci dönem anadolu beyliklerinden biri olan osmanlı devleti marmara kıyılarından doğru avrupa'ya ilerler ve diğer türkiye'de kurulmuş beylikleri ilhak ederek anadolu siyasi birliğini kurar. bu yapılan ilhaklar fetih olarak sayılmamıştır. izmir'in gavur izmir kısımı timuroğulları tarafından alınmış, izmir timuroğulları'na tabi olan aydınoğulları tarafından bir süre idare edilmiştir. yine türkiye bütünüyle timur devleti’ne tabi olduğu için, ankara savaşı sonrasında oluşan durum illerin fetih tarihleri açısından başka bir ilde dikkate alınmadı. aydın ilk olarak menteşe beyliği tarafından fethedilmiştir. 1416 yılında birinci mehmet gavur samsun denilen son hristiyan kalesini alarak samsun'un fethini bitirdi.
4. doğu anadolu aslında ilk fethedilmiş bölgelerden olmasına rağmen, daha sonrasında iran devleti (akkoyunlular veya safeviler) sınırlarında kalmıştır. bu nedenle kalıcı hakimiyet kapsamında sadece iç anadolu bölgesi 1071 malazgirt savaşı sonrasında fethedilmiş yer olarak sayıldı.
5. dulkadiroğulları ve ramazanoğuları aslında türkiye'de kurulan devletler olmalarına rağmen çoğunlukla memlük devleti'ne tabi oldukları için güney illerinin fetih tarihi olarak turnadağı ve mercidabık savaşları alındı. anadolu'da ilk olarak alınmış bazı doğu vilayetleri iran'ın eline geçmiştir ama iran devleti savaşlarda yenilerek doğu anadolu'yu türkiye'ye verir.
6. rodos'la birlikte bodrum kalesi de teslim alındı ve böylece muğla'nın fethi bitirildi. türkiye-iran sınırı türkiye lehine değişti bu da 1555 tarihli anlaşmayla teyit edildi.
7. ığdır osmanlı - iran savaşlarında osmanlı tarafından çok kez alınsa da kalıcı olarak türkiye'ye bağlanamadı. rusya tarafından iran’dan alınan topraklar daha sonra 1920 yılında savaşı kaybeden ermenistan tarafından 1921 tarihli anlaşmayla türkiye'ye bırakıldı.
kaynaklar: vikipedi ile başta il kültür müdürlüğü ve valilik olmak üzere diğer tarih sayfaları